Czy spadkobierca ma prawo do zachowku po uprzednim wydziedziczeniu przez spadkodawcę w testamencie?
Zgodnie z brzmieniem uchwały Sądu Najwyższego z dnia 19.10.2018 r., sygn. akt III CZP 37/18: „Przebaczenie przez spadkodawcę uprawnionemu do zachowku może nastąpić także po wydziedziczeniu go w testamencie i do swej skuteczności nie wymaga zachowania formy testamentowej.”. Tylko co to właściwie oznacza?
Wyobraźmy sobie sytuację, w której matka po kłótni ze swoim jedynym synem, jako spadkobierczynię wskazała swoją siostrę, ale kilka dni po sporządzeniu testamentu pogodziła się z synem, po czym zmarła. W następstwie tego zdarzenia syn pozostał bez jakiegokolwiek spadku po zmarłej matce, wobec czego pozwał ciotkę do wypłaty należnego mu zachowku, motywując to uzyskanym przebaczeniem od matki przed jej śmiercią. Niestety, z powodu nieuwzględnienia go w testamencie przez matkę, Sąd Okręgowy oddalił jego roszczenie, tłumacząc to tym, że w świetle obowiązujących przepisów i powyższych okoliczności syn został wydziedziczony i nie przysługuje mu prawo do zachowku po zmarłej, albowiem uchylenie skutków wydziedziczenia wymaga odwołania lub zmiany testamentu, co nie miało miejsca.
Nasuwa się zatem pytanie, czy przebaczenie przez spadkodawcę uprawnionemu do zachowku po sporządzeniu testamentu uchyla zawarte w nim wydziedziczenie, jeśli akt ten nie znalazł odzwierciedlenia w nowym testamencie zmieniającym lub odwołującym poprzedni?
W nauce prawa przeważa pogląd, że do uchylenia skutków wydziedziczenia konieczne jest odwołanie lub zmiana testamentu. Z kolei w nowszym orzecznictwie sądów powszechnych poglądy w tej kwestii pozostają podzielone.
Rozstrzygnięciem tej kwestii jest treść uchwały Sądu Najwyższego z 14.6.1971 r., która stanowi, że jeżeli spadkodawca przebaczył spadkobiercy po wydziedziczeniu go w testamencie, wydziedziczenie jest bezskuteczne bez względu na to, w jakiej formie przebaczenie nastąpiło.
Reasumując, przebaczenie przez spadkodawcę uprawnionemu do zachowku może nastąpić także po wydziedziczeniu go w testamencie i do swej skuteczności nie wymaga zachowania formy testamentowej.
Przebaczenie, w ocenie Sądu Najwyższego, nie stanowi oświadczenia woli (do jego dokonania nie jest wymagana zdolność do czynności prawnych, wystarczające jest działanie z dostatecznym rozeznaniem), nie stanowi rozporządzenia na wypadek śmierci i dotyczy wyłącznie skutków w postaci zawartego w testamencie postanowienia o wydziedziczeniu. Ponadto, ma ono charakter uczuciowy i emocjonalny, wynikający z więzów rodzinnych i służy przede wszystkim realizacji jednej z zasad prawa spadkowego – uprawnienia do majątku spadkowego (w tym także do zachowku), które powinno przypaść najbliższym członkom rodziny w pierwszej kolejności. Z tego względu wola spadkodawcy wyrażona w formie przebaczenia ma priorytet nad formą tego aktu, albowiem akt przebaczenia uchyla zawarte w testamencie wydziedziczenie. Samo wydziedziczenie staje się zaś skuteczne z chwilą otwarcia spadku, a nie z chwili testowania.
